Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

дзеннікі стала небяспечна. Рэпрэсіі, а пасля вайна перадвызначылі рашэнне многіх

аўтараў, што не час зараз пісаць дзеннікі.

Многія з дайшоўшых да нас дзеннікаў навейшага часу (як сведчыць характар

запісаў у іх) вяліся аўтарамі для памяці, для таго, каб не забыць нічога істотнага і

пасля на аснове запісаў аднавіць падзеі больш шырока; у іх адсутнічае такая

характэрная рыса дзеннікавых запісаў як эмацыянальная насычанасць.

Вывучаючы ўспаміны патрэбна разумець, што пісаліся яны часцей зусім у

іншых умовах. Неабходна выдзяляць два перыяды ў жыцці мемуарыста: 1) да

апісваемых падзей, уключаючы апошнія; 2) ад часу падзей да часу стварэння

ўспамінаў. Значэнне першага перыяду зразумела, значэнне ж другога істотнае таму,

што перажытае мемуарыстам пасля апісваемых ім падзей часам міжвольна

накладвае на трактоўку мінулага асаблівы адбітак. У дачыненні да іх у большай

ступені, чым да іншых пісьмовых крыніц, патрэбна вызначыць пабуджальныя

матывы, пэўны "сацыяльны заказ".

Успаміны, напісаныя праз невялікі тэрмін, больш дакладныя. І не толькі

таму, што тыя ці іншыя дэталі яшчэ не сцерліся ў памяці мемуарыста. Справа яшчэ

і ў тым, што жывыя сведкі гэтых падзей, іх вялікая колькасць прымушае аўтара да

самаправеркі, самакантролю. Безумоўна, апошняе не пазбаўляе даследчыка ад

неабходнасці супастаўляць звесткі мемуарных са сведчаннямі дакументальных

крыніц.

У навейшы час істотна павялічваецца колькасць такіх відаў мемуарных

крыніц як біяграфічныя анкеты, аўтабіяграфіі, стэнаграфічныя запісы ўспамінаў і

інш.

Біяграфічныя анкеты (ці анкеты біяграфічнага характару) найчасцей мелі

афіцыйнае прызначэнне і пераважна утрымлівалі пэўныя, рэгламентаваныя звесткі.

У савецкі час гэты від дакументаў набыў асаблівае значэнне, паколькі партыйна-

дзяржаўны апарат імкнуўся кантраляваць жыццё сваіх грамадзян. Дзесяцігоддзямі

спецыяльныя службы распрацоўвалі анкетныя фармуляры, сачылі за дакладнасцю

іх інфармацыі. Анкеты абавязкова запаўняліся ў выпадках, звязаных са зменай

сацыяльнага становішча чалавека. Рэгламентаванасць зместу біяграфічных анкет

перадвызначае імкненне многіх даследчыкаў адносіць іх не да жанру мемуарнай

літаратуры, а да матэрыялаў справаводства пэўных устаноў, у выніку дзейнасці

якіх яны адклаліся.

Аўтабіяграфіі адрозніваюцца ад анкет не толькі тым, што іх змест

вызначаецца самім аўтарам, але і большым аб'ёмам. На змест аўтабіяграфіі вялікі

ўплыў аказвала іх прызначэнне (уступленне ў камсамол, у партыю, паступленне на

працу і г.д.). У той час як істотная частка іншых відаў мемуарнай літаратуры

навейшага часу апублікавана

, біяграфічныя анкеты, аўтабіяграфіі, стэнаграфічныя

запісы ўспамінаў захоўваюцца ў архівах і яшчэ толькі чакаюць сваіх даследчыкаў.

У дачыненні да першага з азначаных перыядаў (1917-1927) можна

адзначыць, што ў гэты час пераважаюць мемуары удзельнікаў рэвалюцыйнага

руху, грамадзянскай вайны. Невялікія па аб'ёму яны друкаваліся па старонках

часопісаў, газет, а таксама асобных зборнікаў, прысвечаных 10-годдзю

кастрычніцкіх падзей. Іх асаблівасцю было тое, што цікавасць ўяўляла не столькі

асоба аўтара, колькі падзея ці асоба, аб якіх пісаў мемуарыст. Самі аўтары ў

Гл.: Савецкая Беларусь ва ўспамінах сучаснікаў. Анатаваны паказальнік мемуарнай літаратуры. 1917-

1972. Мн., 1993.

111

найменьшай ступені будавалі свае звесткі ў адпаведнасці з кан'юктурнымі

меркаваннямі. Але падбор успамінаў да публікацыі быў безумоўна тэндэцыйным

У гэты ж перыяд з'яўляюцца і асобныя ўспаміны беларускіх нацыянальных

дзеячаў. Часам яны былі прысвечаны сумным падзеям у нацыянальным жыцці. Так

ў першыя ўгодкі смерці Івана Луцкевіча выйшаў зборнік, прысвечаны яго памяці

Безумоўна, што ў гэтым зборніку утрымліваліся і спробы асэнсавання пройдзенага

беларускім рухам этапу, якому І.Луцкевіч прысвяціў сваё жыццё. Шэраг

матэрыялаў тут, безумоўна, далёкі ад біяграфічнага выкладання і, зразумела, усе

аўтары следуюць вядомаму правілу: "аб памершых гавораць альбо добра, альбо

нічога".

Наступны перыяд (канец 1920-х – 1930-х гг.) акрэсліваецца і якасцю і

колькасцю мемуарнай літаратуры. Рэпрэсіі вымушалі многіх аўтараў гаварыць

меней аб сабе, болей аб падзеях. Да таго ж падштурхоўвала і татальная ідэалізацыя.

Мемуары нівеліруюцца, губляюць сваю індывідуальнасць і адметнасць. Яны не

вельмі цікавыя для прачытання, але гэта не змяншае іх каштоўнасці як гістарычнай

крыніцы. Асобна трэба сказаць аб мемуарнай літаратуры, што друкуецца па

старонках шматлікіх перыядычных выданняў Заходняй Беларусі. У гэты ж час

з'яўляецца і шэраг зборнікаў, прысвечаных асэнсаванню таго шляху, які прайшоў

беларускі нацыянальны рух

. У сярэдзіне 1930-х гг. спачатку на замежных мовах, а

пасля 1937 г. на беларускай мове друкуюцца ўспаміны вядомага тэатральнага

дзеяча і драматурга Ф.Аляхновіча "У кіпцюрах ГПУ". Гэта першая публікацыя аб

сталінскіх рэпрэсіях на Беларусі.

У час нямецка-фашысцкай акупацыі Беларусі аповесць Ф.Аляхновіча

друкавалася ў калабарацыйных выданнях. Нешматлікасць мемуарнай літаратуры

перадрукоўка ўжо выдадзеных матэрыялаў характарызуе гэты перыяд. Большасць

запісаў вялася выключна для сябе (партызанскія дзеннікі і інш.). Вайна не спрыяла

пашырэнню такой з'явы як мемуарная творчасць. Асобныя творы, што з'яўляліся ў

гэты час хутчэй нагадваюць справаздачы, чым эмацыянальнае ўражанне аб

пачутым і перажытым

Не адбылося істотных змен у развіцці мемуарнай літаратуры і ў першае

пасляваеннае дзесяцігоддзе. У пераважнай частцы той невялікай колькасці

мемуарных твораў, што з'явіліся ў гэты час, пераважала ваенная тэматыка.

Першыя партызанскія мемуары ствараліся па падабенству працы П.Панамарэнкі.

Шэраг мемуарных крыніц, узнікшых ў перыяд вайны і першыя пасляваенныя гады

адклаўся ў архівасховішчах. Да ліку апошніх можна аднесці апытальныя лісты

("опросные листы для возвратившихся на Родину из германской неволи"). Гэта

унікальная крыніца па пытаннях вывазу беларускага насельніцтва ў Германію і

наступнага іх вяртання на Радзіму (анкеты запаўняліся ў 1945-1946 гг., больш 8,5

тыс.анкет

Пачынаючы з другой паловы 1950-х гг. сітуацыя істотна змяняецца. Ваенная

тэматыка захоўвае сваё значэнне, але кола жадаючых выказацца істотна

У якасці прыкладу можна прывесці зборнік "1917 год в деревне" (М.; Л., 1929).

Памяці Івана Луцкевіча ў першыя ўзгодкі смерці яго. Вільня, 1920.

Прыкладам апошняга можа служыць твор А.Луцкевіча "За дваццаць пяць гадоў". (Вільня, 1928).

Прыкладам з'яўляецца кніга П.К.Панамарэнкі "Партызанскі рух у Вялікай Айчыннай вайне". М., 1943.

Падрабязней гл.: Курков И.И. Анкета как исторический источник (На материалах "опросных листов для

возвратившихся на Родину из германской неволи")// Гістарычныя крыніцы: праблемы класіфікацыі,

вывучэння і выкладання. Мінск, 23-24 красавіка 1998 г. Матэрыялы да Міжнароднай навук.-практ. канфер.

Мн., БДУ, 1998.

112

пашыраецца. Велізарная хваля выданняў партызанскай літаратуры асабліва

акрэсліваецца па БССР у 1970-х – пачатку 1980-х гг.

. Гэта не толькі ўспаміны

кіраўнікоў Беларускага партызанскага руху (П.З.Калінін), але і мемуары сярэдняга

звяна партызанскага руху – кіраўнікі партызанскіх брыгад і злучэнняў,

дыверсійных груп і г.д.

Асвятленне падзей істотна залежала ад таго месца у

іерархічнай лесвіцы, якое займаў той ці іншы аўтар пад час вайны. Пры гэтым

вышэйшае кіраўніцтва мела магчымасць скарыстаць акрамя звестак сваёй памяці і

іншыя крыніцы. Ва ўспамінах жа сярэдняга звяна партызанскіх кіраўнікоў падзеі,

што адбываліся працяглы час, перададзены вельмі прыблізна. Асноўная ўвага ў

азначаных мемуарных творах прысвечана найперш баявой дзейнасці. За невялікім

выключэннем у іх не апавядаецца аб няўдалых баявых аперацыях і памылках

партызанскіх камандзіраў. У адносінах да мірнага насельніцтва пераважна

прыводзяцца толькі факты падтрымкі і супрацоўніцтва. Безумоўна, што вывучэнне

азначаных твораў павінна праводзіцца пры абавязковым супастаўленні іх звестак (у

найбольшай ступені гэта датычыцца вынікаў баявых дзеянняў – падрываў рэек,

мастоў, знішчэння жывой сілы ворага і г.д.)

У азначаны перыяд з'яўляюцца звесткі аб шэрагу падпольных арганізацыях і

побач з успамінамі партызан усё часцей друкуюцца і мемуарныя творы

падпольшчыкаў. Большасць публікацый выйшла да свята 40-годдзя вызвалення

Беларусі, у прыватнасці два грунтоўныя зборнікі

У 1960-я -- 80-я гг. пэўнае асвятленне ў мемуарнай літаратуры

атрымоўваюць старонкі абарончых баёў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 і яе

вызвалення ў 1943-1944 гг. Яны закраналіся ва ўспамінах М.М.Воранава,

Г.К.Жукава, І.М.Русіянава і інш.

У 1970-х гг. з'яўляюцца і іншыя накірункі ў мемуарнай літаратуры.

Выходзяць у свет ўспаміны тых, хто не прымаў непасрэднага ўдзелу ў ваенных

дзеяннях. Колькасць успамінаў партыйных і савецкіх кіраўнікоў такога кшталту на

Беларусі была невялікай, паколькі пры падборы кіруючага складу строга кіраваліся

"партызанскім" прынцыпам. У шэрагу такіх мемуарных твораў нельга не

адзначыць успаміны беларускага дыпламата К.В.Кісялёва

Дарэчы прыжыццёвае і пасмяротнае выданні (Кузьма Венедзіктавіч памер 4

мая 1977 г.) істотна адрозніваюцца. Першае, больш эмацыянальнае, непасрэднае па

свайму зместу, тут шмат гумару (нават анекдоты). У другім – асноўная ўвага

канцэнтруецца на "хібах капіталістычнага ладу", станоўчае ва ўбачаным і пачутым

за мяжой амаль знікае. К.В.Кісялёў імкнецца быць дакладным у фактах і ўсе ж

многія з яго сведчанняў мэтазгодна (і вельмі цікава) спалучыць з вывучэннем

Па няпоўных дадзеных за гэты час у рэспубліцы было выдадзена да 300 кніг і зборнікаў успамінаў

падпольнага і партыханскага руху.

Калинин П.З. Партизанская республика. 3-е изд. Мн., 1973.

В Принёманских лесах. Воспоминания партизан и подпольщиков. Мн., 1975. Лещеня С.К. С поролем

горкома. Мн., 1991. Ромма Ф. Мужала молодость в боях. Записки секретаря подпольного обкома

комсомола. Мн., 1974. Мазуров К.Т. Незабываемое: О деятельности подпольных комсомольских

организаций в годы Великой Отечественной войны. Мн., 1984, і інш.

Партийное подполье Белоруссии. 1941-1944. Минская область и Минск. Страницы воспоминаний. Мн.,

1984.; Партийное подполье Белоруссии. 1941-1945. Страницы воспоминаний. Витебская, Могилевская,

Гомельская, Полесская области. Мн., 1985.

Баграмян И.Х. Так начиналась война. М., 1971. Буг в огне. Мн., 1970. Жуков Г.К. Воспоминания и

размышления. М., 1974. Руссиянов И.Н. В боях рожденная. М., 1982.

Киселев К.В. Записки советского дипломата. М., 1974; Впечатления, встречи. Записки советского

дипломата. Мн., 1980.

113

дакументаў знешнепалітычнай дзейнасці БССР

У 1970 – 1980-я гг. з'яўляюцца ўспаміны, у якіх адлюстроўваліся

мерапрыемствы Савецкай улады ў Заходняй Беларусі, дзейнасць Кампартыі

Заходняй Беларусі

. Пры гэтым асобныя з аўтараў (як і многія савецкія кіраўнікі)

выкарыстоўваюць розныя архіўныя дакументы, друк, перапіску і г.д. У выніку такія

мемуарныя творы набываюць рысы навуковых даследчыцкіх прац

Характэрная рысай мемуарнай літаратуры перыяду другой паловы 1950-х –

1980-х гг. з'яўляецца выхад у свет зборнікаў успамінаў, прысвечаных пэўным

асобам, выдомым дзеячам падпольнага і партызанскага руху, а таксама выдатным

беларускім пісьменнікам і паэтам

Успаміны саміх дзеячоў культуры ў гэты час з'яўляюцца ў розных формах --

ад невялікіх нарысаў (нашкалт "З жыццяпісу" У.Караткевіча) да грунтоўных

выданняў у некалькіх кнігах (для прыкладу, мемуары З.І.Азгура "То, что

помнится..."). Успаміны П.В.Мядзелкі (Сцежкамі жыцця . М., 1974) апавядаюць

пра асобныя малавядомыя старонкі разгортвання нацыянальнага руху. Вывучаючы

іх можна заўважыць і прысутнасць пэўнай унутранай цэнзуры ("внутреннего

городового" па вобразнаму вызначэнню М.Е.Салтыкова-Шчадрына) і цэнзуры

рэдактарскай, дзяржаўнай. З часу пераезду ў БССР у 1925 г. звесткі Паўліны

Вінцэнтаўны становяцца занадта лаканічнымі, знікае эмацыянальнасць,

вобразнасць ("са старонак мемуараў знікае жыццё").

Безумоўна, больш цікавыя звесткі ўтрымліваліся ў тых успамінах, якія

пісаліся без аглядкі на цэнзуру. Але асобныя з іх (як рукапіс Ларысы Геніюш) не

маглі быць апублікаваны. Іншыя ж публікаваліся толькі за мяжой.

Дарэчы, перыяд другой паловы 1950-х – 1980-х гг. сапраўды

характарызуецца ўсплескам мемуарнай літаратуры дзеячаў беларускай эміграцыі.

Я.Калубовіч, В.Рагуля, Я.Малецкі і многія іншыя імкнуліся асэнсаваць пройдзены

нацыянальным рухам шлях, зрабіць пэўныя высновы і для сябе, і для нашчадкаў.

Падабенства лёсу гэтых аўтараў перадвызначыла ў многім падабенства і

накіраванасць іх твораў. І ўсе ж кожны з апошніх мае і сваё гучанне і свой асобны

змест.

Так, успаміны Васіля Рагулі

(былы беларускі пасол і сенатар польскага

сейма ў 1920 – 1930-х гг.), акрамя сваёй біяграфіі, канцэнтруе ўвагу чытача на

падзеях у польскім парламенце міжваеннага часу. Ён дэтальна аналізуе тэхнічны

бок (падрыхтоўка, фінансаванне выбарчай кампаніі), прыводзіць цікавыя

характарыстыкі беларускіх паслоў, аналіз працы ў сойме і сенаце і інш.

У той жа час успаміны Я.Малецкага

утрымліваюць пераважна звесткі аб

падзеях з часу уз'яднання Беларусі (1939 г.). Зразумела, што аўтар акрэслівае

адносіны насельніцтва да Савецкай ўлады і асабліва дэтальна аналізуе дзейнасць

бальшавікоў у Вільні, акрэслівае масавыя дэпартацыі. Апісанне Я.Малецкім падзей

часу Вялікай Айчыннай вайны цікавае тым, што аўтар належаў да сярэдняга звяна

Белорусская ССР на международной арене. М., 1964 і інш.

Рассвет над Нёманом. Мн., 1982 і інш.

Напр., Орехво Н.С. Дела и люди КПЗБ. Воспоминания. Мн., 1983.

Жизнь, отданная борьбе, 2-е изд. испр и доп. Мн., 1983; Корж Е.С. Вся жизнь – отчизне: О командире

Минского партизанского соединения В.З.Корже. Мн., 1984; Секретарь обкома: воспоминания и документы

о Ф.М.Языковиче; Успаміны пра Янку Купалу. Мн., 1982; Успаміны пра Якуба Коласа. Мн., 1982;

Успаміны пра Цішку Гартнага. Мн., 1984 і інш.

Рагуля Васіль. Успаміны. Мн., 1993 (друк. па выданні: Успаміны, Нью-Ёрк, 1957).

Малецкі Язэп. Пад знакам палоні. Успаміны. Таронта, 1976.

114

калабарацыйнага руху і таму мог больш рэальна ацэньваць вынікі дзейнасці яго

кіраўніцтва. У азначаным творы прыводзяцца цікавыя характарыстыкі Акінчыца,

Р.Астроўскага, І.Ермачэнкі. Безумоўна, што партызаны для яго – "бандыты",

салдаты Чырвонай Арміі – "азіяцкага паходжання".

Увогуле нельга лічыць, што творы дзеячоў беларускай эміграцыі,

пазбаўленыя цэнзуры, утрымліваюць больш дакладную характарыстыку

рэчаіснасці. Гэта толькі "праўда з аднаго боку", азначаныя аўтары жылі

стэрыятыпамі свайго часу, настроямі таго асяродку беларускай эміграцыі, які

характарызаваўся асаблівай псіхалогіяй і сваеасаблівымі адносінамі да

мерапрыемстваў, што праводзіліся Савецкай уладай.

Урэшце, апошні перыяд (як ужо адзначалася вышэй) яшчэ толькі акрэсліўся

у мемуарнай літаратуры. Галоўная яго рыса – публікацыя тых твораў, якія,

безумоўна, не маглі быць надрукаваны раней. Сапраўднай падзеяй стала выданне

рукапісу Ларысы Геніюш, што з лёгкай рукі Міхася Чарняўскага атрымаў назву

"Споведзь". Сапраўды, Л.Геніюш можна назваць сумленнем нашай эпохі,

сумленнем беларускай эміграцыі. Адданая справе, патрабавальная да сябе і да

іншых, часам даволі рэзкая ў ацэнках, яна проста не магла жыць інакш. Л.Геніюш –

таксама дзеяч беларускай эміграцыі, але паколькі яе ўспаміны пісаліся ў савецкіх

умовах, то гэта абасабляе іх ад выдадзеных за мяжой. Але напісаны мемуары без

абачлівасці на цэнзара, следчага, альбо стукача, гэта сапраўды споведзь – перад

Богам, сучаснікамі, нашчадкамі. Ведаючы жыццё Л.Геніюш можна дараваць ёй за

лішнюю падазронасць, якая знайшла адбітак і ў яе творы.

Сапраўды, на мяжы паміж жыццём і смерцю многія пераасэнсоўваюць

мінулае, імкнуцца больш шчыра выказацца аб набалелым. Таму можна зразумець

з'яўленне чарговых успамінаў П.Панамарэнкі (Неман. 1992. № 3-4), А.Карпюка

(Там жа, "Прощание с иллюзиями").

Вельмі цікавымі ўяўляюцца ўспаміны аб дзейнасці беларускіх нацыянальных

арганізацый у першыя пасляваенныя гады. У гэтым накірунку асаблівае значэнне

мае выданне зборніка "Гарт. З успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў"

(Глыбокае, Паставы. 1945-1947)

Публікацыі ўспамінаў, безумоўна, павінны быць прадоўжаны. І не толькі аб

дзейнасці нацыянальных груп. Павінна быць адлюстравана рэальнае жыццё тых

пакаленняў, якія адчулі, што такое калектывізацыі і раскулачванне, якія аднаўлялі

разбуранае вайной; жыццё не толькі кіраўнікоў, але і тых простых людзей, што

самі пісаць успаміны не будуць ніколі. Памяць чалавека – крыніца мемуараў –

памірае з яго носьбітам. І гэта накладвае вялікую адказнасць перад сучаснымі

пакаленнямі не толькі гісторыкаў, архівістаў і музееведаў, але і ўсёй інтэлігенцыі.

3. Літаратурныя і публіцыстычныя творы

як гістарычныя крыніцы.

Неабходна адрознiваць лiтаратурныя творы як гiстарычныя крынiцы i

крынiцы па гiсторыi лiтаратуры (у якасцi якiх могуць выступаць i рэчавыя помнiкi,

i iншыя вiды пiсьмовых крынiц)

Гарт. З успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў" (Глыбокае, Паставы. 1945-1947). Менск: Наша Ніва,

1997.

Многiя лiтаратуразнаўцы выкарыстоўваюць гэты тэрмiн менавiта ў апошнiм сэнсе. Гл., напр. Кiсялёў Г.В.

115

Творы лiтаратуры, дзе мастацкая форма не менш iстотная, чым сам змест, як

i помнiкi публiцыстыкi (для якiх характэрна перавага палемiчных функцый)

займаюць асаблiвае месца сярод гiстарычных крынiц. Яны не столькi

дакументальна фiксуюць падзеi, колькi адлюстроўваюць эмоцыi, адчуваннi, роздум

аўтараў аб пэўных падзеях i з'явах. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы маюць

першаступеннае значэнне для вывучэння гiсторыi культуры, iдэалогii. Яны могуць

служыць i служаць таксама цiкавай для гiстарычнай навукi крынiцай узнаўлення

сацыяльна-палiтычнай карцiны эпохi, да якой яны адносяцца.

Безумоўна, лiтаратурныя творы рознай эпохi характарызуюць розныя рысы,

на працягу часу змянялася i iх роля як гiстарычных крынiц. У развiццi

ўсходнеславянскай лiтаратуры (i беларускай у прыватнасцi) гэта (прыкладна!) такiя

ўмоўныя перыяды: XI - XIII ст., XIV - XVIII ст., XIX - пачатак XX ст.,

лiтаратурныя творы савецкага часу.

Для першага перыяду характэрна iмкненне аўтараў да дакументальнасцi,

дакладнасцi ў перадачы звестак. Для гэтага перыяду характэрны росквiт

агiяграфiчнай лiтаратуры.

3.1. Агіяграфічныя крыніцы.

Хрысціянства Русь (Кіеўская, Полацкая, Тураўская), а разам з тым і пэўныя

культурныя традыцыі узяла ад Візантыі. Агіяграфічная літаратура – не

выключэнне. Час яе узнікнення цяжка вызначыць дакладна. Першыя “пасіёны”

(“страсці”), мартырыі (“сведчанні”) апавядалі пра пакутніцкую смерць вернікаў

пад час пераследу хрысціян (гэта прыкладна пачатак III ст.). Магчыма, першыя

аповесці пра пакутнікаў і грунтаваліся на рэальных допытах хрысціян. Пасля ж,

аздобленыя легендарнымі падрабязнасцямі, яны самі рабіліся легендаю, накшталт

хрысціянскай аповесці. У гэтым накірунку агіяграфія пэўны час працягвала

традыцыі прыгодніцкага эліністычнага рамана.

Але паступова элемент займальнасці, беллетрыстычнасці ў агіяграфіі знікае,

саступаючы месца прагматызму і схематычнасці. Вобразы персанажаў ўсе больш

пазбаўляюцца індывідуальнасці, ідэалізуюцца, мадэлююцца з вядомага набору

станоўчых якасцяў, аддаляюцца ад рэальнасці. Складваюцца пэўныя схемы, якіх

імкнуцца прытрымлівацца складальнікі гэтага віду гісторыка-літаратурных твораў.

Можна заўважыць, што у большасці жыцій пасля рытарычнага ўступу (дзе часцей

за ўсе будуецца формула самапрыніжэння: я – грэшнік) распавядаецца пра

нараджэнне святога дзіцяці, у час якога нярэдка адбываюцца дзівосныя праявы і

цуды (Аўр. Смаленскі, К.Тураўскі).

Звычайна герой жыція яшчэ ў дзяцінстве выяўляе любоў да кніжнай навукі і

"веры Хрыстовае". Рэдка ен гуляе з іншымі дзецьмі, аддаючы перавагу малітве і

спевам царкоўным. У манастырскай келлі святы паказвае прыклад у пакорнасці,

цярплівасці. Ен дабіваецца прызнання і любові часам пасля шматлікіх

выпрабаванняў (напр. смаленскі архімадтрыт Аўраамій). Азначаны Духам Святым,

ен бачыць праявы, здзяйсняе дзівосныя цуды, гаворыць з анеламі і шмат карысці

духоўнай прыносіць тым, хто чуе ягоныя казанні, бачыць яго лад жыцця. У канцы

апавядання часцей змяшчаецца пахвала святому, параўнанне героя са старадаўнімі

святымі, просьба маліцца за тых, хто шануе ягоную памяць, а таксама

Ад Чачота да Багушэвiча. Мн., Навука i тэхнiка, 1994.

116

рытарычныя заклікі да святога, яго бацькоў і яго роднага горада

Адхіляцца ад гэтай схемы можа толькі апавяданне пра святога пакутніка, дзе

пераважная ўвага засяроджваецца на апісанні пакутаў святога. Адзін з даследчыкаў

агіяграфіі трапна падкрэсліў гэтае адрозненне мартырыя ад уласна жыція: “у

першым выпадку – ідэальны момант, у другім – ідэальнае жыццё”

Заўважыўшы такі схематызм вобразаў і падзеяў, заканамерна ўзнікае

пытанне, а ў якой ступені можна разглядаць жыціе як гістарычную крыніцу, у якой

ступені яна адпавядае гістарычнай сапраўднасці? В.В.Ключэўскі адказваючы на

гэтае пытанне ў сваей магісцерскай дысертацыі прыйшоў да вываду, што жыціе

калі і разглядаць як гістарычную крыніцу, то як у найбольшай ступені

недакладную. Ен вылучыў наступныя тэзісы:

Першы. У жыціі ў адпаведнасці з літаратурнай задачай біяграфічныя факты

з’яўляюцца толькі пэўнымі формамі для выяўлення ідэальнага вобразу святога.

Сапраўды, пафас усяго жыцця і дзейнасці падзвіжніка заснаваны на перайманні

ідэальнага ўзору паводзін і старажытнага святога, пакутніка, апостала, і ўрэшце –

Хрыста. Так святая полацкая князёўна Еўфрасіння пераймае жыціе Еўфрасінні

Аляксандрыйскай. Святы Яфрэм, які напісаў жыціе Аўрамія Смаленскага,

відавочна пераймае манеру Яфрэма Сірына, што апісаў жыцце Іаана Залатавуснага,

а аўтар аповесці пра Меркурыя Смаленскага спысылаецца на жыціе Меркурыя

Кесарыйскага (і увогуле, акалічнасці подзвігу апошніх настолькі падобныя, што

шэраг даследчыкаў лічаць смаленскага пакутніка хутчэй народнай легендай, чым

гістарычнаю асобаю, а само сказанне пра яго – вынікам “перасадкі” на

ўсходнеславянскую глебу апавяданняў пра вялікамучаніка Меркурыя

Кесарыйскага). Да месца адзначыць, што і дні шанавання гэтых святых (ці

выпадкова?) прыпадаюць на адзін дзень – 7 снежня.

Другі тэзіс В.В.Ключэўскага: “З апісваемага жыцця “жыціе” бярэ толькі

такія рысы, якія вядуць да вызначанай задачы”. Аднатыпнасць жыційнай

літаратуры – гэта не толькі адметнасць жанру, але і асаблівасць тых з’яў, якія яны

адлюстроўваюць.

Трэці тэзіс: выбраныя рысы абагульняюцца ў жыцці настолькі, каб

індывідуальная асоба знікла ў іх за рысамі ідэальнага плана.

Аўтар жыція не выдумляў апавядання, напрыклад, пра набожнае дзяцінства

свайго героя, нават, калі і не меў неабходных звестак пра гэта, і не проста устаўляў

у тэкст адпаведную падрыхтаваную папярэднікамі формулу. Ен упэўнены, што

святы павінен быў паводзіць сябе такім чынам у той ці іншай сітуацыі (бо інакш не

стаў бы святым!).

Падобная “ўстаўка” з’яўляецца, такім чынам, не выдумкаю, а хутчэй

“біяграфічнаю гіпотэзаю” (па словах В.В.Ключэўскага).

Чацверты тэзіс: Агіябіёграф і гісторык глядзяць на апісваемую асобу з

розных пунктаў гледжання: першы шукае у ім адлюстраванне ідэалу, другі –

індывідуальных гістарычных рыс. Менавіта таму аўтар жыція апісвае толькі

кульмінацыйныя моманты з жыцця свайго героя, выключаючы з твора ўсе, што, на

ягоную думку, магло б пашкодзіць ажыццяўленню гэтай задумы. Менавіта таму

іншыя, “другародныя” персанажы нададзены эскізна, як фон, на якім дзейнічае

святы. Бадай адзіным выключэннем з гэтага правіла з’яўляецца эпізод ў жыціі

Е.Полацкай, эпізод падарожжа слугі “Міхаіла” на абрад Багародзіцы.

Гл.: Кнiга жыцiй i хаджэнняў / Уклад, прад_ i каментарыi А.Мельнiкава. Мн., 1994.

117

Гісторык у сваей працы імкнецца прытрымлівацца храналагічнай

паслядоўнасці. Кніжнік-жыццяапісальнік, наадварот, у адных выпадках, пераказвае

кожнае слова (напрыклад, размова Е.Полацкай і епіскапа Іллі), у другім – побач

ставіць эпізоды, якія аддзелены гадамі і нават дзесяцігоддзямі. Часовая ўмоўнасць

жыціяў сапраўды тлумачыцца тым, што кніжнік-агіеграф і не ставіў перад сабою

задачы дакладна фіксаваць учынкі героя, не меў на мэце напісаць яго біяграфію.

Жыціе – не жыццяпіс, адлегласць паміж ім і біяграфіяй па словах Ключэўскага, як

паміж іконай і партрэтам.

Пяты тэзіс Ключэўскага: колькасць і якасць біяграфічных фактаў у жыціі

зваротна прапарцыянальныя ўрачыстасці прычыны стварэння жыція і

храналагічнай адлегласці, якая ляжыць паміж канчынай святога і напісаннем

жыція.

Сапраўды, трэба мець на ўвазе, што большасць жыційных твораў

неаднаразова перапісвалася і рэдактавалася. Да нашага часу захаваліся пераважна

спісы. Вядома, напрыклад, 6 рэдакцый жыція Меркурыя і Аўрамія Смаленскіх, ды і

іншых старажытных усходнеславянскіх жыцій. Пры гэтым з часам жыція

ствараліся з нагоды рэлігійных ўрачыстасцей і біяграфічныя дэталі ўвогуле знікалі

за ідэальным вобразам святога.

Дык у якой ступені “Жыція...” можна выкарыстоўваць як гістарычную

крыніцу? Марк Блок, французскі гісторык, прызнаючы, што шмат якія

агіяграфічныя творы не даюць грунтоўных звестак пра тых асоб, чые жыцце яны

павінны апісваць, раіў аднак “пашукаць указанняў на асаблівы лад жыцця і

мыслення ў тую эпоху, калі яны былі напісаны.. і гэтыя жыція зробяцца

неацэннымі”

Сапраўды, рэгламентаванасць структуры, зместу, аўтарскай пазіцыі

кніжніка-агіягіёграфа не выцеснілі з містычнага свету жыцій характарыстык той

эпохі, ў якую яны былі створаны. Агіяграфічныя творы даюць унікальны па свайму

багаццю матэрыял пра ўмовы жыцця, светапогляду, асяроддзе, ў якім жывуць іх

персанажы.

3.2. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы XI-XII стст.

Агiяграфiчныя творы складалiся з мэтай стварэння "прыкладаў жыцця", якiя

трэба было пераймаць, на аснове якiх трэба было будаваць сваё жыццё.

Публiцыстычная накiраванасць характэрна для ўсiх лiтаратурных твораў XI-XIII

cт., размежаванне iх з уласна публiцыстычнымi вельмi ўскладняюцца. Прыкладам

таго з'яўляецца творчасць Кiрылы Тураўскага. Адны яго называюць кампiлятарам,

другiя творцам, i нават магчымым складальнiкам "Слова аб палку Iгаравым". Усё ж

не выклiкае сумнення, што гэта -- адукаванейшы чалавек свайго часу, выдатны

прамоўца, нездарма празваны сучаснiкамi Златавустам. Час не быў лiтасцiвы да

лiтаратурнай спадчыны Кiрылы Тураўскага, але да нас, аднак, дайшло больш 40

яго твораў: казаннi, навучаннi на тэмы Евангелля, пiсанняў прарокаў, малiтвы i

канон аб пакаяннi, аповесцi. За рэлiгiйнай формай яго твораў стаяць рэальныя

факты жыцця сучаснага пiсьменнiку грамадства, жорсткая барацьба сацыяльных i

культурных тэндэнцый. Таму лiтаратурная i публiцыстычная спадчына

К.Тураўскага ўяўляецца важнай крынiцый не толькi для вывучэння дзейнасцi

пiсьменнiка, яго светапогляду, але i духоўнай атмасферы той эпохi.

Блок М. Апология истории... -М, 1980. С.38.

118

Цiкавай крынiцай выхаваўчага, навучальнага зместу (але, безумоўна,

свецкага характару) з'яўляецца "Павучанне Уладзiмiра Манамаха", напiсанае ў 1117

г., але памылкова ўключанае ў Лаўрэнцьеўскi спiс "Аповесцi мiнулых гадоў" пад

1097 г. Аўтар ("пры святым хрышчэннi Фёдар, а рускiм iмем Уладзiмiр") дае

настаўленнi падрастаючаму пакаленню, дзелiцца вопытам свайго багатага на падзеi

жыцця. Вялiкi кiеўскi князь, дзелячыся ўспамiнамi, таксама расказвае пра свае

ўзаемаадносiны з полацкiмi князямi i паходы на беларускiя землi. Трэба мець,

аднак, ва ўвазе, што твор пiсаўся У.Манамахам "на санях сидя" (ужо на схiле гадоў

жыцця); безумоўна, асобныя эпiзоды сцерлiся ў памяцi, а дацiроўкi даюцца вельмi

прыблiзна, iх неабходна ўзгадняць са звесткамi летапiсаў.

Яшчэ ў большай ступенi цiкавай крынiцай перыяду XI-XIII ст. з'яўляецца

"Слова аб палку Iгаравым". Тэкст гэтага помнiка быў знойдзены Мусiным-

Пушкiным у 1795 г. (з яго была зроблена копiя для iмператрыцы Кацярыны II) i ў

1800 г. апублiкаваны. Пад час вайны 1812 г. арыгiнал твора знiк. Адсутнасць

арыгiнала дало падставу скептыкам даказваць, што "Слова" – пазнейшая падробка

канца XVIII ст. Нягледзячы на праведзеныя даследаваннi з дапамогай

камп'ютэрнага аналiзу тэкста (яны падцвердзiлi сапраўднасць гэтага помнiка

ўсходнеславянскай лiтаратуры XII ст.), азначаны скептытызм прысутнiчае i ў

многiх сучасных даследчыкаў. Вучоныя, якiя адстойваюць сапраўднасць "Слова...",

падкрэслiваюць, што гэта яшчэ i выдатны лiтаратурны твор; што можна падрабiць

почырк, але нельга падрабiць Гамера альбо Багушэвiча.

Складана параўнаць "Слова..." з iншым помнiкам лiтаратуры гэтага часу

(твор, як вядома датуюць 1185-1187 гг.). Але лiтаратуры аб iм столькi ж, як пра

Атлантыду, яе немагчыма пералiчыць. Апошнiм цiкавым даследаваннем з'яўляецца

праца акадэмiка Б.А.Рыбакова, прысвечаная пошукам аўтара "Слова"

. У "Слове аб

палку Iгаравым" адлюстравалiся дзве найбольш характэрныя рысы лiтаратуры XI-

XIII ст. – iмкненне не вызначаць свайго аўтарства i адсутнасць выдумочных

персанажаў. Незалежна ад таго, хто з'яўляецца аўтарам "Слова" (асобныя

даследчыкi прыпiсваюць аўтарства Кiрыле Тураўскаму), гэты помнiк лiтаратуры

XII ст. можна вызначыць як цiкавейшую крынiцу па палiтычнай гiсторыi Беларусi

XI-XII ст. Важнае месца ў "Слове" займае характарыстыка дзейнасцi полацкiх

князёў. У партрэтнай галерэi самых выдатных дзеячаў сiвой даўнiны, паказаных у

паэме, -- вобраз Усяслава, да якога невядомы аўтар адносiцца з сiмпатыяй.

Малюючы Усяслава Чарадзея магутным князем, аўтар адначасова падкрэслiвае

бессэнсоўнасць мiжусобных войнаў, у якiх прымаў удзел i ён, звяртаецца з заклiкам

да прадстаўнiкоў дзвюх дынастый – Усяслава Чарадзея i Яраслава Мудрага

перапынiць раздоры i сваркi мiж сабой.

"Слова" iстотна дапаўняе звесткi летапiсаў. У прыватнасцi, кiеўскi летапiсец

амаль нiчога не гаворыць аб дзейнасцi Усяслава Чарадзея ў якасцi кiеўскага князя.

Толькi ў гэтым лiтаратурным творы мы сустракаем звесткi аб гарадзенскiм князi

Iзяславе Васiлькавiчы. Уяўляюць цiкавасць паралелi аб мiжусобiцах у Полацкай i

Кiеўскай землях (якiя вобразна перададзены ў супастаўленнi "р.Сула-Дзвiна").

Можна меркаваць, што аўтарам "Слова" быў адзiн са складальнiкаў кiеўскага

летапiсу XII ст., альбо ён меў на руках спiс Полацкага летапiсу.

Iснуе вельмi шмат мастацкiх перакладаў "Слова", у тым лiку i на беларускую

мову (Я.Купалы, М.Гарэцкага, Р.Барадулiна, I.Чыгрынава). Аднак, для гiсторыка

Рыбаков Б.А. Петр Бориславович: Поиск автора "Слова о полку Игореве". М., 1991.

119

яны ўяўляюць цiкавасць толькi як сучасныя лiтаратурныя пераклады, для

тэксталагiчнага вывучэння iх выкарыстоўваць немэтазгодна.

3.3. Публiцыстычныя творы XIV-XVIII стст.

3.4. Публiцыстычныя творы XIX-XX стст.

У ХIХ ст. публiцыстычная лiтаратура не толькi адрознiваецца, але i набывае

новае гучанне. У якасцi твораў публiцыстыкi выступаюць праекты дзяржаўных

пераўтварэнняў i канстытуцый. Адбываецца зрошчванне публiцыстыкi i

перыёдыкi

, узнiкаюць новыя формы, дакладна акрэслiваюцца лiтаратурна-

мастацкая, навуковая i грамадска-палiтычная публiцыстыка. Вызначаюцца

афiцыйная, праўрадавая i апазiцыйная публiцыстыка. Яркай старонкай беларускай

публiцыстыкi другой паловы ХIХ ст. з’яўляецца публiцыстыка беларускiх

народнiкаў

У публiцыстыцы ХIХ ст. вызначаюцца кансерватыўны, лiберальны,

дэмакратычны i рэвалюцыйна-радыкальны накiрункi, асобна вызначаецца

публiцыстыка царквы. На пачатку ХХ ст. публiцыстыка становiцца адной з форм

партыйнай прапаганды. Публiцыстычную накiраванасць набываюць нават

праграмныя дакументы розных партый.

У ХХ ст. атрымоўваюць шырокае развiццё такiя формы публiцыстычнай

лiтаратуры як пракламацыi, лiстоўкi. Апошнiя асаблiвае распаўсюджанне атрымалi

ў перыяд другой сусветнай вайны. Лiстоўкi выкарыстоўвалi не толькi савецкiя

ўлады, але i нямецкi бок. Даволi часта лiстоўкi саправаджалiся малюнкамi,

графiчнымi выявамi i наблiжалiся да плакатаў.

3.5. Эпiсталярныя крынiцы.

Важную групу або катэгорыю гiсторыка-лiтаратурных крынiц складае

эпiсталярная спадчына — пiсьмы, запiскi, пасланнi i г.д.

Андрэй Платонаў неяк сказаў: “Па-мойму, дастаткова сабраць пiсьмы

людзей i апублiкаваць iх — i атрымаецца лiтаратура сусветнага значэння”

Сапраўды, пiсьмо, як, можа, нiякi iншы дакумент, здольнае спынiць iмгненне,

паказаць чалавека з усiмi яго асабiстымi клопатамi i грамадскiмi сувязямi ў нейкi

адметны момант жыцця. Неабходна адрознiваць афiцыйную i прыватную

перапiску. Прыватнае пiсьмо — гэта пiсьмовы асабiсты зварот аўтара да пэўнай

асобы (цi некалькiх асоб). Устойлiвымi элементамi эпiсталярнага помнiка

з’яўляецца ўказанне адрасату, месца напiсання, даты напiсання, зварот да адрасату,

подпiс аўтара пiсьма

. Але ў змесце прыватнага пiсьма аўтар зусiм свабодны — ён

можа пiсаць аб службовых, сямейных, асабiстых справах. Звычайна пiсьмо пiшацца

не для друку, не для ўсеагульнага i нават частковага азнаямлення з iм трэцiх асоб.

Вывучаючы прыватную перапiску, неабходна валодаць звесткамi па гiсторыi

пошты, яе ўстаноў, арыентавацца ў знаках (помнiках) паштовага звароту — марках,

паштовых штэмпелях i iнш.

У сваiм развiццi эпiсталярныя крынiцы таксама прайшлi шэраг этапаў.

Выдатным прыкладам таго з’ўляецца “Мужыцкая праўда” К.Калiноўскага.

Гл. Публицистика белорусских народников. Мн., 1983.

Платонов А. Однажды любившие // Лит. газ. 1983. 19 окт.

Але часам даследчыкi маюць справу з пiсьмамi, у якiх адсутнiчае асобны з пералiчаных элементаў, а

здараецца — i ўсе яны разам.

120