Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

БЕЛАРУСКI ДЗЯРЖАЎНЫ УНIВЕРСIТЭТ

Гiстарычны факультэт

КРЫНIЦЫ ГIСТОРЫI БЕЛАРУСI

(спроба гiсторыка-генетычнага

i кампаратыўнага агляду)

Мінск

1998

Навуковы рэдактар – доктар гістарычных навук, прафесар У.Н.Сідарцоў

Рэцэнзенты: Ю.Л.Казакоў, кандыдат гістарычных навук,

дацэнт кафедры гісторыі Беларусі старажытнага

часу і Вялікага княства Літоўскага

А.Г.Каханоўскі, кандыдат гістарычных навук,

дацэнт кафедры гісторыі Беларусі новага

і навейшага часу

Зацверджана Саветам гiстарычнага факультэта “__” ___________ 199 г.,

пратакол № ___.

Ходзiн С.М.

Крынiцы гiсторыi Беларусi (спроба гiсторыка-генетычнага i кампаратыўнага

агляду). — Мн: Белдзяржунiверсiтэт, 1998. — с.

У прапануемым выданнi на аснове гiсторыка-генетычных, кампаратыўных

метадаў дадзены сцiслы агляд асноўных тыпаў i вiдаў крынiц па гiсторыi Беларусi.

Поўная адпаведнасць структуры i зместу праграме курса “Крынiцазнаўства”

дазваляе выкарыстаць яго ў якасцi падручнiка па гэтаму прадмету для студэнтаў

гiстарычных факультэтаў. Выданне можа быць цiкава шырокаму колу чытачоў,

усiм тым, хто захапляецца гiсторыяй Беларусi i крынiцамi яе вывучэння.

Прадмова.

Прапануемае выданне не з'яўляецца ні даследаваннем, ні падручнікам у

дакладным сэнсе гэтых паняццяў, а спробай кампаратыўнага (гісторыка-

параўнальнага) агляду пісьмовых крыніц па гісторыі Беларусі з невялікім

тэарэтычным уступам. Гэта толькі імкненне наблізіцца да асэнсавання той

велізарнай спадчыны, якая засталася нам "ад прадзедаў спакон вякоў", і якую мы

павінны захоўваць, прымнажаць і вывучаць.

Азначаная праца не з'яўляецца першым вопытам вывучэння ці выкладання

крыніцазнаўства гісторыі Беларусі. Яшчэ ў 1920-я гг. у БДУ Д.І.Даўгяла чытаў

адпаведны курс. Рэпрэсіі закранулі не толькі асабіста выкладчыка. але і курс

крыніцазнаўства. У 1930 - першай палове 1950-х гг. стаў больш модным другі курс,

"Кароткі курс гісторыі ВКП(б)". Вельмі доўга беларускіх даследчыкаў прывучвалі

да таго, што ёсць "першакрыніцы" – творы класікаў марксізма-ленінізма,

партыйныя праграмы, рэзалюцыі і г.д., а ўсё астатняе – толькі тое, што іх

падцвярджае.

Па-за межамі Беларусі, БССР становішча пачало змяняцца з пачатку 1960-х

гг. Распрацоўваюцца тэарэтычныя праблемы крыніцазнаўства, пераасэнсоўваецца

погляд на крыніцы савецкага часу. Па-за межамі Беларусі ствараў сваю выдатную

працу М.М.Улашчык ("Очерки по археографии и источниковедению истории

Белоруссии феодального периода". М.,1973). На Беларусі ж адсутнічаў не толькі

адпаведны навучальны курс, але і адпаведныя навуковыя структуры. Не хацелася б

гаварыць аб поўнай адсутнасці крыніцазнаўчых распрацовак па гісторыі Беларусі ў

гэты час. Па крупінках збіраліся яны З.Ю.Капыскім, В.І.Мялешкам, братамі А.П. і

В.П.Грыцкевічамі, Л.С.Абецадарскім і многімі іншымі.

Акрамя агульнага курса "Источниковедение истории СССР" з канца 1970-х

гг. пачаў чытаць грунтоўны спецкурс па крыніцазнаўству гісторыі БССР

А.П.Iгнаценка. У 1990-я гг. створана і кафедра крыніцазнаўства на гістфаку БДУ і

адпаведны сектар у Інстытуце гісторыі НАН РБ. І ўсё ж трэба прыкласці вельмі

шмат намаганняў, каб перадолець адставанне.

У аснову прапануемага выдання пакладзены гісторыка-генетычны і

параўнальна-гістарычныя метады: аналіз развіцця асобных відаў пісьмовых крыніц

па гісторыі Беларусі ад іх узнікнення да навейшага часу ў іх параўнанні па

храналагічнаму і рэгіянальнаму аспектах. Азначанае выданне можа быць

выкарыстана ў якасці навучальнага дапаможніка па курсу "Крыніцазнаўства"

паколькі поўнасцю адпавядае праграме курса (прыведзенай у дадатку).

Аўтар выказвае шчырую падзяку за падтрымку і парады Г.Я.Галенчанку,

П.А.Лойку, С.В.Марозавай, а таксама С.Б.Кауну за ўдзел у падрыхтоўцы рукапісу

да выдання.

Разумеючы недасканаласць першай спробы, аўтар будзе ўдзячны за ўсе

прапановы і крытычныя заўвагі, якія будуць безумоўна ўлічаны пры падрыхтоўцы

наступнага выдання.

А.П.Iгнаценку

УВОДЗІНЫ

Гавораць, тры рэчы умеюць усе людзі: крытыкаваць сваіх кіраўнікоў,

павучаць іншых і разважаць аб гісторыі і палітыцы. Не будзем казаць пра тое, што

адрознівае сапраўднага палітыка ад дылетанта, але вызначым, у чым розніца паміж

гісторыкам прафесіяналам і гісторыкам аматарам.

Гісторыя, як і іншыя навукі, мае свае метады даследавання. Для ўсіх вядома,

што калі фізік альбо хімік не змогуць наладзіць эксперымент, то яны не

падцвердзяць сваю гіпотэзу. У эксперыменце даследчык умешваецца ў даследуемы

працэс і змяняе яго ўмовы, каб прасачыць, якія вынікі гэта будзе мець. Гісторык не

мае такой магчымасці. Ен не можа, напрыклад, пераставіць месцамі фараонаў, каб

прасачыць, ці зменіцца іх палітыка. Не можа гісторык выкарыстаць і шэраг

метадаў іншых навук, напрыклад, назіранне (як біёлаг). Няма яшчэ машыны часу,

выкарыстоўваючы якую даследчык змог бы зазірнуць, хто сапраўды забіў царэвіча

Дзмітрыя (ці ўвогуле застаўся жывы, як мяркуюць зараз некаторыя гісторыкі-

публіцысты).

Гісторык можа бачыць, што адбываецца вакол яго, але гэта яшчэ не

гісторыя. Гісторыя – навука аб мінулым чалавечага грамадства. Расійскі гісторык

С.Салаўёў падкрэсліваў, што гісторык не можа дакладна меркаваць аб тых падзеях,

якія ён перажывае, паколькі гэты погляд будзе занадта суб’ектыўным. Мы можам

апісаць, што адбываеца з намі, з рэспублікай, але калі мы не сацыёлагі ці

палітолагі, то ў лепшым выпадку, у выніку нашай працы, атрымаем мемуары.

Калі гісторыя -- навука аб мінулым, то на падставе чаго гісторык робіць

вывады “о делах давно минувших дней”? Ён выкарыстоўвае даступныя яму аб’екты

як крыніцы інфармацыі. Стары рукапіс для практычнай патрэбы гісторыку не

варты, самая галоўная яго каштоўнасць у тым, што ён перадае інфармацыю аб

мінулым. Ен з’яўляецца гістарычнай крыніцай. Гісторык-прафесіянал умее

адшукаць і прааналізаваць гістарычныя крыніцы. Вядомы афарызм Ключэўскага:

“Сапраўдны гісторык не той, хто умее прачытаць радкі старых летапісаў, а той, хто

умее прачытаць паміж радкоў”.

Калі мы звязалі паняцці “гісторык-прафесіянал” і “крыніца”, то дастаткова

даведацца аб тым, што такое гiстарычная крыніца, каб стаць ужо крышку

прафесіяналам.

Што такое гістарычныя крыніцы

Слова “крыніца” увогуле вызначае ў нашай мове любы рэзервуар, любую

адтуліну, з якога штосьці выцякае ці штосьці можна зачарпнуць, пачатак ручая. У

пераносным сэнсе "крыніца" – аб’ект, з якога можна запазычыць нейкую

інфармацыю (звесткі, веды) аб гэтым, альбо іншым аб’екце.

Вызначэнняў гістарычнай крыніцы шмат. Аднак у большасці з іх

акрэсліваюцца тры асаблівасці. Па-першае, гэта пэўная фіксаваная інфармацыя

(аб'ект). Па-другое (паколькі крыніца гістарычная), -- яна утрымлівае інфармацыю

аб рэальным жыцці чалавечага грамадства ў мінулым.

Аднак нельга ўяўляць, што гістарычная інфармацыя утрымліваецца ў

крыніцы, быццам малако ў жбане: толькі нахілі — пацячэ; колькі ўліта, столькі

выльецца, прычым такой каларыйнасці, тлустасці, якой нам патрэбна. З

гістарычнай інфармацыяй не так. Яна не існуе папярэдне ў крыніцы, не

запазычваецца збоку, яна вырастае з інфармацыі аб мінулым у працэсе яе

вывучэння. Крыніца дае нам патрэбную інфармацыю, калі яна ўключаецца ў працэс

гістарычнага даследавання.

Такім чынам, гістарычная крыніца — гэта аб’ект, які ўтрымлівае

інфармацыю аб мінулым жыцці людзей і ўключаны ў працэс гістарычнага

даследавання.

Катэгорыя “гістарычная крыніца” ужываецца ў вузкім і шырокім сэнсе. У

першым выпадку пад гістарычнай крыніцай разумеюцца “прадукты дзейнасці

чалавека” – усе тое, што створана ў выніку яго мэтанакіраванай псіхафізічнай

дзейнасці. Нават у такім разуменні азначаная катэгорыя ўключае велізарную

разнастайнасць аб’ектаў: ад летапісаў да каналаў, плацін і касмічных караблёў.

Шэраг даследчыкаў (зараз іх усе болей) акрэслівае гэтую катэгорыю гістарычнай

навукі ў яе пашыраным сэнсе, разумеючы пад гістарычнай крыніцай ўсе тое,

адкуль можа быць пачэрпнута інфармацыя аб мінулым (геаграфічнае асяроддзе,

кліматычныя ўмовы, прыродныя з’явы). Безумоўна, у першыя тысячагоддзі свайго

існавання чалавек вельмі моцна залежыў ад прыродна-кліматычных умоў, ад

геаграфічнага асяроддзя, і нераўнамернасць гістарычнага развіцця ў гэты час

з’яўляецца таму падцверджаннем.

Гісторык не можа пакінуць іх па-за ўвагай і пры вывучэнні наступных часоў.

Аднак названыя вышэй фактары ўяўляюць сабой найважнейшую ўмову чалавечай

дзейнасці, а не прычыну гістарычных падзей. Усе яны могуць быць вывучаны

метадамі іншых навук (астраноміі, геафізікі, геалогіі, медыцыны і г.д.).

Класіфікацыя і сістэматызацыя гістарычных крыніц

Сістэматызацыя і класіфікацыя дазваляюць у разнастайнасці убачыць

сістэму, вызначыць групы, якія адрозніваюцца па пэўных прыкметах і

асаблівасцях.

Пры гэтым не прымаецца на ўвагу форма крыніцы. Часам пры афармленні

спісу выкарыстаных крыніц і пошуку крыніц акрэсліваецца іх падзел на

апублікаваныя і архіўныя. Але ж характар крыніцы не змяняецца ад таго, што яна

нейкі час захоўвалася ў архіве, а пасля была апублікавана.

Пры групіроўцы гістарычных крыніц адрозніваюць іх сістэматызацыю і

класіфікацыю. Сістэматызацыя адбываецца ў выніку умяшання даследчыка, калі

сам даследчык будуе такую сістэму, якая б лепш адпавядала яго мэтам і задачам

(гісторык Беларусі вызначае крыніцы па гісторыі Беларусі, калі займаецца ХХ -м

стагоддзем – крыніцы па гісторыі навейшага часу). Такім чынам, за аснову бярэцца

толькі адна са шматстайных знешніх прыкмет крыніцы. Задача сістэматызацыі

службовая, дапаможная. Пры гэтым могуць быць выбраны наступныя прынцыпы

сістэматызацыі:

1) храналагічны, якi ўлічвае час стварэння крыніцы (вялікія сістэмы: антычныя,

сярэднявечча, новай і навейшай гісторыі; дробныя – па гісторыі другой сусветнай

вайны і г.д.);

2) рэгіянальны прынцып (па гісторыі Прыбалтыкі, усходнеславянскіх земляў,

Заходняй Еўропы);

3) этнічны (па гісторыі Расіі, Украіны, гісторыі татар, цыган і г.д.);

4) праблемны (адмена прыгоннага права на Беларусі);

5) персанальны (дзейнасць Вітаўта).

Найбольш пашырана сістэматызацыя па некалькіх прынцыпах (напрыклад,

крыніцы па гісторыі Беларусі новага і навейшага часу).

У адрозненне ад сістэматызацыі, класіфікацыя – раскрыцце унутрана

неабходнай сувязі паміж асобнымі катэгорыямі гістарычных крыніц: тыпамі,

родамі і відамі. Класіфікацыя не проста сістэматызуе крыніцу у зручныя для

вывучэння групы, але і садзейнічае аналізу крыніцы, мае пазнавальны характар.

З самага пачатку азнаямлення з гістарычнымі помнікамі гісторыкі заўважалі,

што адны з іх з'яўляюцца "рэшткамі" асобных падзей, другія ў большай ступені

апавядаюць аб іншых падзеях ("паданні").

Ужо з сярэдзіны і другой паловы ХІХ ст. ідэя такога падзелу была

распаўсюджана на ўсю сукупнасць гістарычных крыніц. Пры гэтым мелася на

ўвазе, што падзел крыніц па характару адлюстравання адпавядае іх пазнавальнай

каштоўнасці.

Да "паданняў" адносяць усе паведамленні, якія апісваюць гістарычныя

факты, гавораць аб іх, але саміх гэтых гэтых фактаў не фіксуюць і ў сучаснасць не

пераносяць. У паданнях перад намі паўстаюць не самі факты і нават не іх асобныя

часткі, а толькі іх адлюстраванне у свядомасці нейкіх інфарматараў. Гэтыя

паведамленні аб гістарычных фактах ствараліся спецыяльна для захавання і

перадачы гістарычнай інфармацыі і таму яны суб'ектыўныя ў большай ступені, чым

"рэшткі".

"Рэшткі" — часткі з’яў, якія захаваліся (астанкі людзей, матэрыяльныя сляды

дзейнасці людзей – хатнія рэчы, зброя і г.д., пісьмовыя дакументы для бягучых

патрэб). Сюды ж адносяць мову, песні, рэлікты старых звычаяў. Галоўная

прыкмета рэшткаў -- яны не ствараліся спецыяльна для перадачы інфармацыі аб

мінулым.

Безумоўна азначаны падзел вельмі схематычны і супярэчлівы, паколькі тыя

ж летапісы (апавяданні аб мінулым) з'яўляюцца адначасова рэшткамі дзейнасці

канкрэтных людзей – летапісцаў.

Фармацыйны падыход у савецкай гістарычнай літаратуры выклікаў спробы

падзяляць пісьмовыя крыніцы на групы па зместу (эканамічныя, палітычныя,

культурныя) і паходжанню (у сферы сацыяльных, эканамічных адносін). Аднак

рэчаіснасць – гэта не проста сума з’яў, крыніца ўзнікае не ў нейкай адной сферы,

нават калі гэта і адбываецца, то яна, як правіла, адлюстроўвае не адну, а шмат

бакоў гістарычнага мінулага. Таму у апошнія гады атрымалі распаўсюджанне

класіфікацыі па тыпах і відах. Л.М.Пушкаровым, А.П.Пранштэйнам была

прапанавана класіфікацыя па спосабу фіксавання (кадзіроўкі) інфармацыі. У

адпаведнасці з ёй усе крыніцы падзяляюцца на наступныя тыпы

: 1) пісьмовыя, 2)

рэчавыя, 3) этнаграфічныя, 4) вусныя (фальклорныя), 5) лінгвістычныя, 6)

Тып аб'ядноўвае крыніцы, якія адрозніваюцца спосабам кадзіроўкі інфармацыі і яе захоўвання.

фонадакументы, 7) фотакінадакументы.

Азначаная вышэй класіфікацыя, якая дазваляе правесці падзел на 7 тыпаў

улічвае, з аднаго боку, найбольш істотныя прыкметы, характэрныя для тых ці

іншых крыніц (паходжанне, змест, форма), а з другога – аб’екты даследавання

канкрэтных галін гістарычнай навукі. Аднак, этнаграфічныя, вусныя

(фальклорныя) і лінгвістычныя крыніцы могуць быць прадстаўлены ў пісьмовай

форме, ці ў выглядзе фонакрыніц і фотакінакрыніц. Графічныя (картаграфічныя)

крыніцы наогул не трапляюць ні ў адзін з прыведзеных тыпаў. Таму

І.Д.Кавальчанка прапанаваў класіфікацыю з пункту гледжання не спосабаў, а форм

фіксавання інфармацыі: рэчавыя, мастацка-выяўленчыя, графічна-выяўленчыя,

пісьмовыя і фонадакументы.

У апошнiя гады вялiкую цiкавасць выклiкала тыпалагiчная класiфiкацыя

гiстарычных крынiц, прапанаваная С.О.Шмiдтам. Па-першае, яна ахоплiвае ўсе

крынiцы гiстарычнага паходжання. Па-другое, азначаная класiфiкацыя вельмi

зручная для ўспрымання, паколькi ў яе аснову пакладзена знешняя “матэрыяльная”

форма крынiцы. У адпаведнасцi з класiфiкацыяй С.О.Шмiдта вызначаюць

наступныя тыпы i падтыпы:

1. Рэчавыя крынiцы ва ўсёй iх шматстайнасцi (ад помнiкаў археалогii да

сучасных машын i бытавых прадметаў). Дарэчы, гэта дазваляе ўлiчыць, што ў

вынiку дзейнасцi чалавека змянiўся i жывельны, i раслiнны свет. Таму да

азначанага тыпу крынiц можна аднесцi не толькi чучалы жывёл, птушак i муляжы

пладоў, гербарыi (што выстаўлены у нашых музеях), але i самiх жывел, птушак,

раслiны i iншыя прыродна-геаграфiчныя крынiцы гiстарычнага (штучнага)

паходжання

2. Выяўленчыя крынiцы:

а) мастацка-выяўленчыя (творы выяўленчага мастацтва, мастацтва кiно i

фатаграфii),

б) выяўленча-графiчныя (крынiцы, што ўтрымлiваюць iнфармацыю

перададзеную пры дапамозе наглядных графiчных вобразаў, не складаючых

алфавiту),

в) выяўленча-натуральныя (фатаграфii, дакументальныя кiнакадры).

3. Моўныя крынiцы:

а) размова (i фонадакументы, якiя яе фiксуюць),

б) помнiкi вуснай творчасцi (фальклор),

в) пiсьмовыя помнiкi (уключаючы эпiграфiчныя) ва усей шматстайнасцi iх

форм i вiдаў.

4. Канвенцыянальныя

крынiцы. Да сенняшняга часу маецца велiзарная

колькасць iх формаў i вiдаў — нотны запiс, знакi матэматычнай i iншай сiмволiкi,

iнфармацыя, зафiксаваная на машынных носьбiтах i г.д. Можна меркаваць, што

гэта адзiн з найбольш недакладна акрэсленых тыпаў крынiц.

5. Паводзiнскiя крынiцы. Гэта назва (якая не вельмi ўдала гучыць на

беларускай мове) усе ж дазваляе дакладна акрэслiць пэўны тып крынiц. Па-першае,

сюды можна аднесцi зрокава-назiральныя звычаi i абрады (рытуалы) —

калектыўныя i iндывiдуальныя дзеяннi (працоўныя, сямейна-бытавыя, святочныя,

спартыўныя i iнш.). Звычаi i абрады вывучаюцца этнографамi. Аднак тэрмiн

Выведзеныя з дапамогай чалавека пароды жывёл i iнш.

Ад лац. conventionalis — умоўны.

“этнаграфiчныя крынiцы” (як гэта i адзначае С.О.Шмiдт) нельга прызнаць удалым,

паколькi ўласна этнаграфiчнымi матэрыяламi, што выкарыстоўваюцца этнографамi

ў сваёй працы i нават у палявой практыцы з’яўляюцца i рэчавыя крынiцы, i пэўныя

пiсьмовыя запiсы i г.д.

6. Гукавыя цi аўдыяльныя крынiцы. Сюды С.О.Шмiдт уключае гукi ў

шырокiм i вузкамузыкальным сэнсе (“гукi”, “звоны”, “шумы”). Сюды ж адносяць i

запiсы галасоў птушак, жывел.

Умоўнасць класiфiкацыi С.О.Шмiдта (як i iншых) даволi заўважная. Асобныя

вiды (напрыклад грошы) нельга дакладна аднесцi непасрэдна да аднаго з

вызначаных вiдаў. З’ява i сутнасць не заўседы супадаюць. Аднак было б дзiўна,

калi б з’явiлася класiфiкацыя, якая поўнасцю супадае з падзелам крынiц у

рэчаiснасцi. У рэальным жыццi проста не iснуе “чыстых тыпаў” i любая

класiфiкацыя — рэч умоўная

. Класiфiкацыя С.О.Шмiдта дазваляе як бы ахапiць

адным позiркам усю велiзарную колькасць крынiц — i ў гэтым яе галоўная

каштоўнасць. Яна найлепшым чынам падыходзiць да навучальных мэтаў, музейнай

i краязнаўчай дзейнасцi.

Безумоўна, што практычныя патрэбы асобных дысцыплін (археалогіі,

бiблiяграфii, дыпламатыкi, дакументазнауства) вызначаюць з’яуленне i iншых

класiфiкацый, зручных для выкарыстання ў працы даследчыка.

Класiфiкацыя пiсьмовых крынiц.Маючы на мэце у далейшым спробу агляду

пiсьмовых крынiц, спынiмся на iх класiфiкацыi. У XIX - пач.XX ст. у дачыненнi да

гэтага тыпу крынiц прымянялi азначаны падзел на “рэшткi” i “паданнi”. Разрыў

адзiнства аб’ектыўнага i суб’ектыўнага ў крынiцы выклiкаў зразумелую крытыку з

боку савецкiх гiсторыкаў. Паступова i незаўважна ў дачыненнi да пiсьмовых

крынiц зацвердзiўся падзел iх на дакументальныя i апавядальныя (дзе нават пры

блiжэйшым разглядзе можна заўважыць водгукi папярэдняй класiфiкацыі). Абодва

азначаныя роды пiсьмовых крынiц падзяляюць на вiды

, колькасць якiх не

з’яўляецца нязменнай. Акрамя таго, iх назвы з’яўляюцца прадметам працяглых

дыскусiй. Па квалiфiкаванаму меркаванню Л.М.Пушкарова гэта картаграфiчныя,

статыстычныя, актавыя, канцэлярскiя, асабiстыя, мастацкiя, гiстарычныя i

навуковыя крынiцы. Не адмауляючы у цэлым азначанай класiфiкацыi, прапануем

наступны падзел:

I. Дакументальныя крынiцы:

1. Дакументы заканадаўства (помнiкi права).

2. Актавыя крынiцы (дамоўнага характару).

3. Матэрыялы справаводства (у вынiку дзейнасцi канцылярый i iншых ?

станоў па стварэнню дакументаў).

Як асобны падвiд (разрад — па Л.М.Пушкарову) — распарадчая

дакументацыя.

4. Статыстычныя матэрыялы (рэалiзацыя зваротнай сувязi ў кiраваннi).

Сюды ў якасцi падвiду ўключаем эканомiка-геаграфiчныя, гаспадарчыя апiсаннi, а

таксама матэрыялы фiскальнага ўлiку, якiя часам набываюць характэрныя рысы

Так, напрыклад, кіна і фотаматэрыялы непары?на звязаны з анатаваннем (картачкі прадметна-

тэматычнага каталога, архіуныя і студыйныя мантажныя лісты). У азначаным выпадку спалучаюцца

выяуленчая і пісьмовая формы, але аб’ект адлюстравання адзіны.

Від — гістарычна склаўшыся комплекс пісьмовых крыніц, для якіх характэрна падабенства прыкметы іх

структуры і зместу.

масавых крынiц.

Картаграфiчныя матэрыялы, на наш погляд, можна вынесцi па-за межы

пiсьмовых крынiц, паколькi іх звесткi ў большай ступенi зафiксаваны графiчным

спосабам.

II. Апавядальныя крынiцы, акрамя iншага, адрознiваюцца ад дакументальных

тым, што даюць паслядоўны пераказ падзей i дазваляюць растлумачыць

ўзаемасувязi вывучаемых з’яў з iншымi з’явамi таго ж перыяду. У працэсе iх

эвалюцыi асобныя вiды знiкалi, iх месца займалi iншыя (летапiсанне, гiсторыка-

мемуарная лiтаратура i г.д.).

1. Летапiсы i хронiкi.

2. Мемуарная лiтратура i эпiсталярныя крынiцы (многiя мемуарныя творы

зараджалiся ў эпiсталярнай форме, цесную сувязь памiж гэтымi падвiдамi можна

прасачыць i на працягу XX ст.).

3. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы (iх зблiжае імкненне аўтараў у той

цi iншай ступенi ўздзейнiчаць на чытача, значны адыход ад рэчаiснасцi ў iмкненнi

абгрунтаваць сваю думку, свой пункт гледжання, уздзеяння на чытача

эмацыянальна i г.д.)

Перыядычны друк разглядаецца асобна як спецыфiчная сiстэма гiстарычных

крынiц, паколькi iх аб’ядноўвае толькi знешняя рыса — перыядычнасць выдання,

па зместу ж гэта — заканадаўчыя i актавыя матэрыялы цi публiцыстыка, навуковыя

цi лiтаратурныя творы i г.д.

Прадмет крыніцазнаўства. Тэарэтычнае і прыкладное крыніцазнаўства

Навуковыя дысцыпліны могуць мець адзін і той жа аб’ект, але розныя

прадметы вывучэння

. І гістарычная навука ў цэлым, і гістарычнае крыніцазнаўства

маюць аб’ектам вывучэння гістарычныя крыніцы. Аднак, крыніцазнаўства вывучае

не толькі інфармацыю, заключаную ў гістарычнай крыніцы, але і даследуе

апошнюю як гістарычны факт (час, умовы яе ўзнікнення, стваральнікі і г.д.).

Прадметам вывучэння гістарычнага крыніцазнаўства з’яўляюцца ўсе гістарычныя

крыніцы ва ўсёй сукупнасці заключанай у іх інфармацыі. Гэтым крыніцазнаўства

адрозніваецца ад іншых спецыяльных гістарычных дысцыплін, якія вывучаюць

асобныя рысы гістарычнай крыніцы (напрыклад, палеаграфія), альбо асобныя віды

гістарычных крыніц (напрыклад, геральдыка альбо нумізматыка). Крыніцазнаўства

– гэта не сума спецыяльных гістарычных дысцыплін, а іх пэўная сістэма.

Крыніцазнаўства мае тэарэтычны і эмпірычны (прыкладны) ўзроўні, сваю

методыку і метадалогію. Методыка -- гэта сукупнасць пэўных прыёмаў, метадаў і

правіл іх выкарыстання ў працы крыніцазнаўцы. Метадалогія – вучэнне аб гэтых

метадах, аб асноўных прынцыпах крыніцазнаўчага даследавання.

Тэарэтычнае крыніцазнаўства распрацоўвае агульныя метады вывучэння і

даследавання гістарычных крыніц. Гэтыя метады адаптуюцца і канкрэтызуюцца ў

дачыненні да вывучэння асобных груп крыніц, альбо пэўных іх характарыстык.

Калі для тэарэтычнага крыніцазнаўства метад – гэта і прадмет даследавання, то для

прыкладнога – гэта пэўны інструмент вывучэння.

Аб’ект – гэта тое, на што накіравана пазнавальная дзейнасць чалавека, а прадмет — канкрэтныя бакі,

якасці і адносіны аб’ектаў, якія даследуюцца з пэўнай мэтай у пэўных абставінах і ўмовах.

Акрамя тэарэтычнага крыніцазнаўства існуе крыніцазнаўства пэўных галін

ведаў (лінгвістычнае, археалагічнае), а таксама крыніцазнаўства пэўных тыпаў і

відаў крыніц (летапісаў, актаў, пячатак, грашовых знакаў і г.д.). У залежнасці ад

віду сістэматызацыі мы можам вывучаць таксама крыніцы альбо па гісторыі

Усходняй Еўропы XIV-XVIII ст. і г.д., альбо крыніцы па гісторыі Беларусі.З такім

падыходам звязана разуменне крыніцазнаўства ў шырокім і вузкім сэнсе слова: 1)

як метадалогія аналіза гістарычнай крыніцы, 2) як навуковая дысцыпліна, што

вывучае пісьмовыя крыніцы..

Гістарычная крыніца і гістарычны дапаможнік. Крыніцазнаўства і

гістарыяграфія

Гісторык можа вывучаць мінулае толькі на аснове гістарычных крыніц ва

ўсёй іх разнастайнасці. Ён мае справу не з гістарычнымі фактамі, а з іх

адлюстраваннем у свядомасці людзей пэўнага часу, не з фактамі ў пэўным аб’еме, а

з іх рэшткамі. Гэты працэс можна перадаць праз наступную схема:

Такім чынам, гістарычная крыніца – гэта непасрэднае адлюстраванне

рэчаіснасці. Калі мы вывучаем асобны від пісьмовых помнікаў – гістарычныя

творы, то ў гэтым выпадку ўзнікае праблема адрознення гістарычных крыніц і

гістарычных дапаможнікаў, паколькі ўжо летапісец паўстае перад намі як першы

гісторык. Разам з тым, мэта летапісца – апісанне сучасных яму падзей, ен выступае

як сведка. Апісанне мінулага – толькі аснова для яго працы.

Мэтай жа гістарычнага дапаможніка (возьмем для прыкладу твор Мацея

Стрыйкоўскага) з’яўляецца абагульненне напрацаванага летапісцамі матэрыялу,

параўнанне і ўдакладненне пэўных фактаў рэчаіснасці. Апісанне сучаснасці ў

гэтых гістарычных працах падаецца альбо вельмі сцісла, альбо ўвогуле адсутнічае.

Безумоўна азначаныя абагульняючыя творы напісаны больш сучаснай мовай,

больш даступныя і зразумелыя для сучаснага даследчыка. Але ў такім выпадку

гісторык вымушаны давяраць свайму папярэдніку (часам без пэўнай падставы) і

карыстацца яшчэ ў большай ступені скажонай інфармацыяй.

Разам з тым, паміж гістарычнай крыніцай і дапаможнікам няма

непераходнай мяжы. Часам крыніцы дайшлі да нас толькі дзякуючы гістарычным

дапаможнікам праз пэўны пераказ, цытаванне і г.д. Таму пасля адпаведнага

ўдакладнення гісторыкі выкарыстоўваюць частку гістарычнага дапаможніка ў

якасці гістарычнай крыніцы (можна прывесці ў якасці прыкладу "Гісторыю"

М.Тацішчава, працу М. Стрыйкоўскага і г.д.).

На пэўным этапе развіцця гістарычнай навукі, выпрацоўкі метадаў

гістарычнай крытыкі (для канкрэтных рэгіёнаў гэта розныя храналагічныя

перыяды) вызначаецца новы этап – з'яўленне гістарычных даследаванняў. Разам з

тым і гістарычныя даследаванні, як і іншыя навуковыя працы, могуць быць

аб'ектам вывучэння. У такім выпадку можна казаць аб пэўнай галіне гістарычных

ведаў -- гісторыі гістарычнай навукі -- гістарыяграфіі. Апошняя аднак вельмі цесна

звязана з крыніцазнаўствам, паколькі вывучае хоць і спецыфічныя, але ўсе ж

факт-падзея гістарычная крыніца

=> =>

факт-веды